DANI RODRIK ''ΤΟ ΠΑΡΑΔΟΞΟ ΤΗΣ ΠΑΓΚΟΣΜΙΟΠΟΙΗΣΗΣ''

Είναι η ελληνική κρίση ένα ακόμα «παράδοξο της παγκοσμιοποίησης»; Πηγή
Σημειώσεις στην εφαρμογή του πλαισίου του Rodrik στα διλήμματα του 2011

Ο Dani Rodrik έχει πάντα κάτι ενδιαφέρον να πει, όπως κι αν διαλέξει να το διατυπώσει. Η γοητεία των ακαδημαϊκών του άρθρων εστιάζεται στη διατύπωση νέων ιδεών με επιστημονικά αυστηρό τρόπο. Συνεπώς, τα άρθρα του συνήθως απευθύνονται σε κοινό λίγων και ειδικών. Τα βιβλία του, όμως, είναι μια άλλη υπόθεση. Συζητήσιμα και ανοιχτά, τα επιχειρήματά του γίνονται φιλικά προς το ευρύ αναγνωστικό κοινό, που προβληματίζεται για τις μεγάλες ανισορροπίες και αστάθειες της εποχής μας. Η κεντρική του ιδέα είναι απλή και σαφής: η παγκοσμιοποίηση δεν μπορεί να ολοκληρώσει το επαναστατικό έργο του συνολικού μετασχηματισμού του κόσμου σε μια ενιαία μεγάλη αγορά χωρίς σύνορα επειδή προσκρούει μοιραία σε ακλόνητα εμπόδια.
 
Σημείο εκκίνησης της ανάλυσής του είναι το βασικό αξίωμα του Adam Smith: ο καταμερισμός της εργασίας περιορίζεται από το εύρος (τα όρια) της αγοράς. Με άλλα λόγια, η παγκοσμιοποιημένη αγορά κινείται μέσα στα όρια που της θέτουν οι μηχανισμοί διακυβέρνησης, καθώς και η λειτουργία των θεσμών. Οι αγορές δεν είναι ούτε αυτορυθμιζόμενες ούτε αντλούν αυτόματη νομιμοποίηση: προϋποθέτουν τη λειτουργία θεσμών (όπως το κοινωνικό κράτος και η πολιτική δημοκρατία) προκειμένου να διασφαλίσουν την αποδοχή των βασικών κανόνων του οικονομικού παιχνιδιού. Και ακριβώς σε αυτό το σημείο δημιουργούνται πολλές αντιφάσεις και αφόρητες εντάσεις. Επειδή η αγορά έχει την τάση να υπερβαίνει το χώρο του εθνικού κράτους (με τους συμφωνημένους κανόνες οικονομικής λειτουργίας και δημοκρατικής νομιμοποίησης), έχει ανάγκη θεσμικών διευθετήσεων άλλης κλίμακας προκειμένου να διασφαλίζεται η βιώσιμη λειτουργία της.
 
Η συνεισφορά του Dani Rodrik στη συζήτηση περί την παγκοσμιοποίηση σήμερα βρίσκεται ακριβώς εδώ: υποστηρίζει ότι υπάρχει ένα εγγενές παράδοξο στη δυναμική της παγκοσμιοποίησης, ένα παράδοξο που είναι ανεξάρτητο από το μείγμα των συγκεκριμένων επιλογών πολιτικής που μπορεί να επιλέξει κάποιος. Η δυναμική της παγκοσμιοποίησης ορίζεται από τρία κεντρικά στοιχεία, τα οποία είναι συμβατά μεταξύ τους μόνο ανά ζεύγη. Ειδικότερα, τα τρία στοιχεία είναι: πρώτον, οι ελεύθερες αγορές, δεύτερον, η εθνική κυριαρχία και, τρίτον, η δημοκρατική νομιμοποίηση. 

Μπορεί κάποιος να επιλέξει το πρώτο (ελεύθερη παγκόσμια αγορά) και το δεύτερο (εθνική κυριαρχία), αλλά τότε θα πάσχει αναγκαστικά το τρίτο (η δημοκρατική νομιμοποίηση). Μπορεί πάλι να διαλέξει το πρώτο (παγκοσμιοποιημένη αγορά) και το τρίτο (δημοκρατική νομιμοποίηση), αλλά τότε δεν μπορεί να υπάρξει το δεύτερο (η εθνική κυριαρχία). Και αν διαλέξει την εθνική κυριαρχία και τη δημοκρατική νομιμοποίηση (δεύτερο και τρίτο), τότε δεν θα μπορεί να έχει ελεύθερη παγκόσμια αγορά. Αυτή η τελευταία επιλογή (δύο συν τρία, αλλά με περιορισμούς στην ελευθερία συναλλαγών – δηλαδή με έκπτωση στο ένα) ήταν η ουσία της συνταγής του συστήματος συναλλαγών του Bretton Woods που διήρκεσε από το 1946 ως το 1971.
 
Αυτό είναι κατά την άποψη του Rodrik το «τρίλημμα» της σημερινής εποχής. Στον κόσμο που συγκροτήθηκε και εξελίχθηκε μετά το 1990 έχουμε κολλήσει κάπου στη μέση: δεν υπάρχει ικανοποιητικός βαθμός αποτελεσματικής διακυβέρνησης, ούτε επαρκής δημοκρατική νομιμοποίηση της παγκόσμιας αγοράς. 

Τούτο δεν οφείλεται σε αστοχία ή σε παραλείψεις των πολιτικών γύρω από την παγκόσμια αγορά. Ασφαλώς κάποιοι συνδυασμοί πολιτικής είναι αποτελεσματικότεροι από άλλους. Όμως η άποψη του Rodrik είναι πως οι αστάθειες και οι ανισορροπίες δεν αποτελούν το αποτέλεσμα λανθασμένων πολιτικών, αλλά είναι το μοιραίο αποτέλεσμα ενός συνδυασμού που δεν μπορεί να τελεσφορήσει ικανοποιώντας και τις τρεις επιδιώξεις ταυτόχρονα, αλλά μόνο δύο. Και αιωρούμενη η παγκόσμια κοινότητα μεταξύ των τριών, ευρίσκεται αντιμέτωπη με εγγενή προβλήματα αστάθειας που –στην τελική ανάλυση– είναι αποτελέσματα της ημιτελούς της επιλογής.
 
Το εγχείρημα της Ευρωπαϊκής Ένωσης αποτελεί παράδειγμα των δυσκολιών συνδυασμού των τριών επιδιώξεων. Μπορούν να προχωρήσουν η ενοποίηση της αγοράς και η δημοκρατική νομιμοποίηση, αλλά μόνο αν υποχωρήσει η εθνική κυριαρχία των εταίρων. Αυτή η άποψη έχει διατυπωθεί από πολλούς φεντεραλιστές στην Ευρώπη, από διαφορετική αφετηρία. 

Στη διάρκεια της τελευταίας οικονομικής κρίσης, αποτελεί τη βασική πλατφόρμα της λεγόμενης Ομάδας Spinelli (Spinelli Group). Το καράβι της ΕΕ θα πρέπει ή να προχωρήσει προς περισσότερο ομοσπονδιακή κατεύθυνση με ενιαία οικονομική πολιτική και μακροοικονομική διαχείριση ή, διαφορετικά, θα πρέπει να εγκαταλείψει (χάριν της συνεχιζόμενης εθνικής κυριαρχίας) τα μεγαλεπίβολα σχέδια της ενιαίας αγοράς (ούτως ώστε να διατηρήσει τη συνθήκη της εθνικής κυριαρχίας). 

Το ευρωπαϊκό εγχείρημα είναι μοναδικό, αφού προσπαθεί να προσφέρει δημοκρατική νομιμοποίηση στο διεθνές πολυεθνικό επίπεδο απευθείας. Μόνο που, όπως και άλλα θέματα, αυτή η διαδικασία είναι ακόμη στη μέση του δρόμου. Για του λόγου το αληθές, μόλις πριν από λίγες μέρες κυκλοφόρησε το δοκίμιο του Andrew Duff από τις εκδόσεις του Federal Trust, με τίτλο που δεν μασάει καθόλου τα λόγια του: Federal Union Now! Πρόκειται για ένα μανιφέστο υπέρ μιας ομοσπονδιακής λύσης στις αντιφάσεις και τις παγίδες που αντιμετωπίζει η σημερινή Ευρώπη.
 
Για να ξαναγυρίσουμε στον Dani Rodrik, αρκεί να ανακαλέσουμε την εισήγησή του σε εκδήλωση στην Αθήνα τον Μάιο του 2011, μεσούσης της οικονομικής κρίσης. Αναφερόμενος στην Ελλάδα και στα μεγάλα ερωτήματα που τίθενται στην Ευρώπη είπε:

«Κατά βάθος, η κρίση είναι άλλη μια έκφανση του πολιτικού “τριλήμματος” της παγκόσμιας οικονομίας: η οικονομική παγκοσμιοποίηση, η πολιτική δημοκρατία και η εθνική κυριαρχία είναι αμοιβαία ασυμβίβαστες καταστάσεις... Μπορούμε να έχουμε ανά πάσα στιγμή δύο από τα τρία…
 
Η κρίση αποκάλυψε πόσο απαιτητικά είναι τα πολιτικά προαπαιτούμενα της παγκοσμιοποίησης. Αναδεικνύει πόσο πρέπει να αλλάξουν ακόμα οι ευρωπαϊκοί θεσμοί ώστε να είναι σε θέση να στηρίζουν μια υγιή ενιαία αγορά. Το δίλημμα της Ευρωπαϊκής Ένωσης είναι το ίδιο όπως αλλού: είτε να ενοποιηθεί πολιτικά είτε να υποχωρήσει στην οικονομική ενοποίηση» (Greek Lessons for the World Economy).
 
Αυτά για την Ευρώπη. Όμως τι σημαίνουν όλα αυτά τα διλήμματα για μια χώρα όπως η Ελλάδα; Σε αυτό το σημείο, ο Dani Rodrik τον Μάιο του 2011 ήταν πολύ πιο απαισιόδοξος. Εξετάζοντας ένα προς ένα τα εναλλακτικά σενάρια χρέους, κατέληξε ότι η μοναδική ελπίδα της Ελλάδας βρίσκεται σε ταχεία επιστροφή σε υψηλούς ρυθμούς ανάπτυξης. Αν πρόκειται αυτοί οι ρυθμοί να προέλθουν από τόνωση της ζήτησης, θα απαιτούσαν τεράστια μεταφορά πόρων προς την Ελλάδα, τη στιγμή που γίνεται ακριβώς το αντίθετο. 

Η οικοδόμηση ταχείας ανάπτυξης με όχημα την ανάκτηση της ανταγωνιστικότητας προσκρούει στο κοινό νόμισμα και στις εσωτερικές πολιτικές ενστάσεις που δημιουργεί μια «εσωτερική υποτίμηση», δηλαδή σοβαρή μείωση των ονομαστικών μισθών με διατήρηση του ευρώ. Η απάντησή του προφορικά στην ομιλία (αλλά, περιέργως, όχι στα σχετικά κείμενα του blog του) είναι η οικειοθελής έξοδος από το κοινό Νόμισμα με «αιτιολογημένη άδεια απουσίας» (δηλαδή έπειτα από συμφωνία) και μεγάλη υποτίμηση (δηλαδή επαναφορά του όπλου που νομίζαμε πως είχε εγκαταλειφθεί, δηλαδή της χειραγώγησης της νομισματικής ισοτιμίας).
 
Η λύση αυτή για την έξοδο από τη βαθιά ύφεση είναι γνωστή στους οικονομικούς ιστορικούς από την εμπειρία των κρατών που εγκατέλειψαν τον Κανόνα του χρυσού στα βάθη της Μεγάλης Ύφεσης του Μεσοπολέμου. Όπως έδειξε σε μια διάσημη ανάλυση ο Kindleberger (The World in Depression 1929-1939), η αρχή της εξόδου καθεμιάς χώρας από την «άβυσσο» του 1931 συνέπεσε με την εγκατάλειψη του Κανόνα του χρυσού και της ενεργού διαχείρισης της ισοτιμίας και των εξωτερικών συναλλαγών. 
1 Στο γνωστό διάγραμμα του Kindleberger, η βιομηχανική παραγωγή αρχίζει να ανεβαίνει λίγο χρόνο μετά την έξοδο από το χρυσό (που σημειώνεται με κουκκίδα). Η χώρα όπου η σχετική ανάκαμψη άργησε περισσότερο ήταν η Γαλλία του Λαϊκού Μετώπου, η οποία εγκατέλειψε τελευταία τον Κανόνα του χρυσού, φοβούμενη ότι μια υποτίμηση ισοδυναμούσε με περιορισμό των μισθών.
 
Στο blog του ο Rodrik αναφέρει την περίπτωση της στερλίνας του Μεσοπολέμου. Όμως επεκτείνεται και σε δύο πιο σύγχρονα παραδείγματα: Αργεντινή και Λεττονία. Στην Αργεντινή οι αγορές επέβαλαν την υποτίμηση: «όταν η παγκοσμιοποίηση συγκρούεται με την εσωτερική πολιτική, το “έξυπνο χρήμα” πάντα ποντάρει “εντός έδρας”» – δηλαδή υπέρ της επικράτησης των εσωτερικών αντιστάσεων και αντιδράσεων στο πρόγραμμα. Στη Λεττονία, όμως, αντίστοιχα προβλήματα επιλύθηκαν με σταθερή ισοτιμία και παρά τη μεγάλη εσωτερική αντίδραση.

«Θα είναι η Ελλάδα μια Αργεντινή ή μια Λεττονία;... Προκειμένου το ελληνικό πρόγραμμα να έχει οποιαδήποτε ελπίδα επιτυχίας, θα πρέπει η κυβέρνηση Παπανδρέου να καταβάλει μνημειώδη προσπάθεια να πείσει το εσωτερικό της ακροατήριο ότι η οικονομική οδύνη είναι αντίτιμο ενός καλύτερου μέλλοντος – και όχι απλώς ένας τρόπος να ικανοποιηθούν εξωτερικοί δανειστές».

Ο Dani Rodrik υποστηρίζει ότι η πιο πιθανή «λύση για την Ελλάδα» βρίσκεται έξω από το ευρώ. Στην ομιλία ανέφερε μία μία όλες τις εναλλακτικές λύσεις, για να τις απορρίψει... Η ανάπτυξη δεν μπορεί να έρθει από την εσωτερική ζήτηση λόγω υπερχρέωσης... Αλλά ούτε και από εξωτερική (διεθνή) ζήτηση μπορεί να προέλθει επειδή υπάρχει μεγάλο χάσμα ανταγωνιστικότητας (της τάξης του 20%-35%). Ούτε η πλευρά της προσφοράς αφήνει περιθώρια αισιοδοξίας. Οι αναγκαίες αυξήσεις στην παραγωγικότητα είναι τόσο μεγάλες, ώστε μπορούν να προέλθουν μόνο από μια απότομη αλλαγή στις σχετικές τιμές με δραστικό περιορισμό του κόστους. Αυτό θεωρητικά θα μπορούσε να γίνει είτε με υποτίμηση είτε με κοινωνικό συμβόλαιο. Το τελευταίο είναι εξαιρετικά δύσκολο εξαιτίας της κλίμακας της αναγκαίας προσαρμογής.
 
Ανάλογο σκεπτικισμό εκδήλωσε και για τις μεταρρυθμίσεις (απελευθέρωση επαγγελμάτων, άνοιγμα αγορών, απελευθέρωση αγοράς εργασίας, αποκρατικοποιήσεις). Αν και τις θεωρεί απαραίτητες, διατηρεί επιφυλάξεις για το κατά πόσο αυτές οι μεταρρυθμίσεις επαρκούν προκειμένου να βγάλουν την οικονομία από την ύφεση. Για να ανατραπεί το σκηνικό μιας παρατεταμένης ύφεσης που θα ακυρώνει συστηματικά κάθε θυσία, χρειάζεται κάτι δραστικότερο...
 
Έτσι, διά της εις άτοπον απαγωγής, κατέληξε ο Rodrik ότι απομένει μόνο η έξοδος από το ευρώ προκειμένου να αξιοποιηθεί το όπλο της διαχείρισης της ισοτιμίας και της νομισματικής ανεξαρτησίας για την ανάκτηση της ανταγωνιστικότητας. Και μέσω αυτής, για την επιστροφή στην ανάπτυξη και την τιθάσευση του χρέους.
 
Το συμπέρασμα αυτό, του επιθυμητού της εξόδου από το ευρώ, αν και από άλλη αφετηρία, αποτελεί σχεδόν κοινό τόπο για τους περισσότερους σχολιαστές της ελληνικής κρίσης, βασισμένοι στην Ευρώπη αλλά και στην Αμερική.
 
Όσο όμως πλησιάζουμε στις ακτές του Αιγαίου, τόσο φθίνει και ο ενθουσιασμός για το κατά πόσο μια τέτοια κίνηση θα μπορούσε να αποτελεί πανάκεια για την ελληνική οικονομία. Ο σκεπτικισμός αυτός, όπως φάνηκε και σε μερικές αντιδράσεις στην ομιλία του Rodrik στην Αθήνα, πηγάζει από μια διάσταση που το επιχείρημα του Rodrik υποεκτιμά: Αυτήν της ποιότητας διακυβέρνησης και των δυνατοτήτων «πλοήγησης» σε ένα πλαίσιο απελευθερωμένο από τους καταναγκασμούς της νομισματικής ένωσης και το ενιαίο νόμισμα. Συνοπτικά:
 
Η ελληνική κρίση, λέει ο αντίλογος (Χριστοδουλάκης, 2011· Χαρδούβελης, 2011), οφείλεται σε ελλείψεις και αβελτηρίες στη διακυβέρνηση. Συγκεκριμένα, αντί να αξιοποιηθεί η ευκαιρία των χαμηλών επιτοκίων της ευρωζώνης από το 2000 και μετά για να τονωθεί η ανταγωνιστικότητα (μέσω επενδύσεων), αυτή «αξιοποιήθηκε» για καταναλωτικές δαπάνες και προσλήψεις, και διόγκωσε το χρέος χωρίς να κάνει τίποτε για να διευρύνει τις δυνατότητες αποπληρωμής. Ένα τέτοιο σύστημα διακυβέρνησης, συνεχίζει ο αντίλογος, όταν και αν ανακτήσει την ευχέρεια κινήσεων στη νομισματική και συναλλαγματική πολιτική, θα πορευτεί με αντίστοιχη άγνοια και υποχωρητικότητα όπως και πριν. Κοντολογίς, αντί η επάνοδος στη δραχμή να αποτελέσει εφαλτήριο ανάπτυξης, είναι πολύ πιο πιθανό να οδηγήσει σε έξαρση του πληθωρισμού και σε οικονομική αναστάτωση, πολλαπλάσια από πριν. Οτιδήποτε άλλο θα προϋπέθετε μια ξαφνική (και θαυματουργό) μεταμόρφωση του κρατικού μηχανισμού και του πολιτικού συστήματος.
 
Καθώς γράφονται τα λόγια αυτά, βρίσκεται σε έξαρση το δράμα της ελληνικής κρίσης μέσα στην παγκόσμια. Ξένοι αναλυτές (π.χ. στο περιοδικό Εconomist, 2011, σσ. 17-23, Σεπτέμβριος) αναφέρουν ότι για να διασωθεί το ευρώ απαιτείται ως προϋπόθεση να αποβληθεί το άχθος της Ελλάδας. Η ενασχόληση ευρωπαϊκών παραγόντων έγκειται περισσότερο στο πώς θα «αποστειρωθεί» η εκτός Ελλάδας ευρωζώνη παρά στο πώς θα μπορέσει αυτή η μικρή χώρα να ορθοποδήσει. Το πώς, τελικά, θα εξελιχθεί η κατάσταση είναι, το 2011, ακόμη τελείως άδηλο.

Όπως και να γίνει, είναι σίγουρο ότι ο σχεδιασμός της πορείας –της Ελλάδας και της Ευρώπης– θα πρέπει να βασιστεί σε σύζευξη πολιτικής οικονομίας, αυστηρής οικονομικής ανάλυσης και διεθνών συναλλαγών. Η απάντηση δεν μπορεί να έρθει ούτε από τη μία ούτε από την άλλη πλευρά αποκλειστικά. Το βιβλίο του Rodrik και το θεωρητικό του πρότυπο μας διδάσκει ότι, για να επιτύχει η όποια λύση προκριθεί, πρέπει να αντιτείνει ουσιαστική απάντηση σε καθεμιά από τις πλευρές του «τριλήμματος» που έθεσε.

Αντιγόνη Λυμπεράκη
Σεπτέμβριος 2011

Σημείωση

1. Βεβαίως η ανάκαμψη αυτή συνδυάστηκε με επιθετικό προστατευτισμό και οδήγησε σε ριζική συρρίκνωση του παγκόσμιου εμπορίου και, τελικά, στον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο. Το ιστορικό αυτό προηγούμενο αποτελεί και την κινητήρια δύναμη της κινητοποίησης του G20 κατά τη σημερινή κρίση (Kindleberger, Διάγραμμα 10, σ. 170).

Βιβλιογραφικές αναφορές

• Doxiadis, A. (2011), «Economists, Democracies and the Eurozone», 23/06/11, στο aristosd.posterous.com, πρόσβαση στις 30/09/11.
• Duff, A. (2011), Federal Union Now, The Federal Trust for education and research.
• ΕCONOMIST (2011), Σεπτέμβριος, σσ. 17-23, «How to save the euro».
• Kindleberger, C. (1986), The World in Depression 1929-1939, αναθ. έκδ., University of California Press, Berkeley.
• Rodrik, D. (2010), «Greek Lessons for the World Economy», 11/09/10 Project Syndicate: a world of ideas, www.project-syndicate.org/ commentary/rodrik43, πρόσβαση στις 29/09/11.
• Rodrik, D. (2011), «Will Greece Make It?», 10/06/11 Project Syndicate: a world of ideas, www.project-syndicate.org/commentary/rodrik57, πρόσβαση στις 29/09/11.
• Χαρδούβελης, Γ. (2011), «Το χρονικό της διεθνούς και της συνακόλουθης ελληνικής και ευρωπαϊκής κρίσης: αίτια, αντιδράσεις, επιπτώσεις, προοπτική», στο Καραμούζης και Χαρδούβελης (επιμ.), Από τη διεθνή κρίση στην κρίση της Ευρωζώνης και της Ελλάδας: Τι μας επιφυλάσσει το μέλλον;, Εκδόσεις Λιβάνη.
• Χριστοδουλάκης, Ν. (2011), Σώζεται ο Τιτανικός; Από το Μνημόνιο, ξανά στην ανάπτυξη, Εκδόσεις Πόλις.